ગુજરે હૈ હમ કહાં કહાં સે (૨)

                                                          જેરામનો ઝપાટો….

સને ૧૯૬૧માં મારા બાપુજીનું પોસ્ટીંગ ગઢડા(સ્વામીનારાયણ) મુકામે થયું. મને ત્યાંની મોહનલાલ મોતીચંદ પ્રાથમિક શાળામાં પ્રવેશ મળી ગયો. તાત્કાલિક ધોરણે જે ભાઈબંધ થયો એ હતો જેરામ (જેરામીયો). આ જેરામીયો મારા જ વર્ગમાં હતો. એના બાપુજી અમારી નિશાળની બહાર લારી ઉભી રાખી, શીંગ, દાળીયા, રેવડી, બોર, કાતરા, આંબલીયા વગેરે ‘ભાગ’ વેચતા. જો કે એમને મોટો વકરો એ ‘ઈનામ’ ખેંચાવતા એમાંથી થતો. પૂંઠાના બોર્ડ ઉપર રંગબેરંગી એવી નાની નાની પડીકીઓ ચોટાડેલી હોય. ત્રણ પૈસા અને પાંચ પૈસા જેવી રકમ ચૂકવવાથી આપણી પસંદગીની કોઈ પણ એક પડીકી ખેંચવાની તક મળે. એ પડીકી ખોલવાની અને એમાં જે લખ્યું હોય તે ઈનામરૂપે મળે. જો કે મોટા ભાગે તો એ પડીકી ખાલી જ નીકળતી. એમ થવાથી હતાશ થઈને પાછા વળતા છોકરાને એ હાથમાં બે દાણા શીંગ મૂકી, બીજે દિવસે ફરીથી નસીબ અજમાવવા માટે આમંત્રણ આપતા. આજના યુગમાં અજમાવાતા માર્કેટીંગના કિમીયાઓની ગંગોત્રી આવા લોકોની કોઠાસૂઝમાંથી જ પ્રગટી હશે.

જો ભૂલેચૂકે કોઈને ઈનામ લાગી જાય તો એના ફળસ્વરૂપે જે બનતું એ ખુબ જ રસપ્રદ છે. જેવો એ છોકરો ઈનામ લઈને હરખભેર નિશાળના પરિસરમાં જાય કે થોડી જ વારમાં જેરામીયો એની પાસે પહોંચી જતો. એનો એક માત્ર મકસદ એ ચીજ પાછી પડાવી લેવાનો રહેતો. શાસ્ત્રોમાં સૂચવાયેલા ચાર પૈકી ‘દંડ’ તરીકે ઓળખાવાયેલો કિમીયો એને સુપેરે હસ્તગત હતો. આ બાબતે એણે એવી તો ઉંચી પ્રતિષ્ઠા અર્જિત કરી રાખી હતી કે મોટા ભાગના કિસ્સામાં ઈનામવિજેતા છોકરો એને મળેલી ચીજ વડે ત્યાં સુધી જ રમી લેતો, જ્યાં સુધી પોતે જેરામની નજરે ન ચડે. જેવા પરસ્પર દ્રષ્ટોદ્રષ્ટ થાય કે એ સામેથી જ એ જેરામને ઈનામ પરત કરી દેતો. આમ કરવાથી જેરામનો સમય અને સામેવાળાનું શરીર એ બન્નેનો બચાવ થતો. આમ જોઈએ તો એટલી નાની ઉમરથી જ જેરામીયાએ પિતાજીના ધંધામાં ખાસ્સી નિષ્ઠાથી મદદ કરવાનું ચાલુ કરી દીધું હતું.

અમે ત્રીજા ધોરણમાં આવ્યા ત્યારે અમારાં વર્ગશિક્ષિકા હતાં તારાબહેન. ખુબ જ ઉત્સાહી અને પ્રેમાળ એવાં તારાબહેન નવાં નવાં ભાવનગરથી બદલાઈ ને ગઢડાની નિશાળમાં જોડાયાં હતાં. તે અભ્યાસક્રમ ઉપરાંત અમને શિષ્ટાચાર અને બોલચાલના પાઠો પણ ભણાવતાં. એક વખત એમની ઝપટે જેરામીયો ચડી ગયો. બલ્કે એમ કહેવું જોઈએ કે જેરામીયાની ઝપટે તારાબહેન ચડી ગયાં! ‘સ’થી શરુ થતો એક શબ્દ બોલવાનો હતો અને જેરામ ત્યાં ‘ચ’ ઉચ્ચાર કરે! તારાબહેન ચિડાઈને કહે, “તે તને ‘સ’ બોલતાં નથી આવડતું?” જેરામે જવાબ આપ્યો, “આવડે સે ને!” એટલે તારાબહેન વધુ ખીજાણાં. કહે, ” ‘સે’ બોલાય? ‘છે’ની જગ્યાએ ‘સે’ બોલતી વેળા તો ‘સ’ બોલતાં આવડે તો સીધેસીધો ‘સ’ કેમ નો આવડે? બોલ, ‘સસલું’.” તો જેરામ બોલ્યો, “ચચલું”! આવી થોડી માથાકૂટ પછી તારાબહેને જેરામને કહ્યું કે બીજે દિવસે એના બાપાને લઈ ને નિશાળે આવે. ‘કલ કરે સો આજ’ના ન્યાયમાં માનતો જેરામીયો એ જ ક્ષણે ક્લાસની બહાર રોકેટની જેમ ભાગ્યો અને બહેન કાંઈ સમજે એ પહેલાં તો એના બાપાને લઈ આવ્યો! એ સમયે નિશાળના પ્રવેશદ્વાર પાસે ભાગની લારી લઈ ને ઉભા રહેલા બાપા જેરામને એકદમ હાથવગા હતા. તારાબહેને એમને ચિરંજીવીના ઉચ્ચારદોષની ફરિયાદ કરી કે ગમ્મે એટલું શીખવાડું છું, આ છોકરો ‘સ’ નથી બોલતો. “તે લે, એમાં ચિયો વાઘ મારવાનો સ?” જેરામસ્ય પિતાજી ઉવાચ. “લે હેઈ જેરામીયા, બોલ તો, ચમચી”. જેરામે ક્ષણના ય વિલંબ વગર ઉચ્ચાર્યું, ‘સમસી’ ! જેરામના ચહેરા ઉપર ગર્વ, એના બાપાના ચહેરા ઉપર આવો રતન સરીખો સુપુત્ર સાંપડ્યાનો હરખ અને તારાબહેનના ચહેરા ઉપરની લાચારી ભળાતાં અમારો વર્ગ હર્ષનાદો કરી ઉઠેલો!

એ પછીના વર્ષે એટલે કે અમારા ચોથા ધોરણના વર્ગમાં અમારા વર્ગશિક્ષક તરીકે મૂકાયા એ સાહેબ તાજા જ જોડાયા હતા. અમારો જેરામ એમની જ્ઞાતિ બાબતની જાણકારી તાત્કાલિક અસરથી મેળવી લાવ્યો અને કોઈ જ છોછ વગર એણે સમગ્ર વિદ્યાર્થીગણમાં એ માહિતી છૂટથી વહેંચી. આમ થતાં એ સાહેબનો ઉલ્લેખ સૌ વિદ્યાર્થીઓ (એમની અનઉપસ્થિતીમાં, અલબત્ત!) એમની જ્ઞાતિ વિશેના સહેજેય વિવેક/સુરૂચીપૂર્ણ નહીં બલ્કે અપમાનજનક એવા શબ્દપ્રયોગ વડે જ કરવા લાગ્યા. સાહેબ યુવાન તેમજ ઉત્સાહી હતા અને આજથી ચોપન પંચાવન વરસ અગાઉનાં ધારાધોરણો મુજબ વર્ગમાં શિસ્ત બરકરાર રાખવા માટે જરૂરી માનવામાં આવતા એવા શાબ્દિક ધાકધમકી તેમજ શારીરીક ઉત્પીડનના સઘળા પ્રયોગો સારી પેઠે કરી જાણતા. એનું પ્રાયોગીક નિદર્શન એ વખતોવખત આપતા પણ રહેતા. એ જ્યારે વર્ગમાં પ્રવેશે ત્યારે અમે તોફાનો કરતા જ હશું એવી પૂર્વધારણા સહીત જ આવતા. બારણામાં પ્રવેશતાં જ “એય્ય્ય્ય્ય, બધા સખણીના રહેજો” એવો ચેતવણીનો નાદ પોકારતા. એની ભારે અસર થતી અને મોટા ભાગના અમે વાર્ષિક ઈન્સ્પેક્શન આવે ત્યારે હોઈએ એટલા ડાહ્યા બની જતા. તેમ છતાંયે સાહેબ એકાદ બેને ગણીતના આકસ્મિકતાના સિધ્ધાંત મુજબ પસંદ કરી, થોડી થોડે ‘પરશાદી’ ચખાડી દેતા, જેથી બાકીનાઓ શુન્યમનસ્ક બની જતા અને આમ વર્ગમાં શાંતિ સ્થપાયેલી રહેતી. એ કળિયુગી જમાનામાં આ બધું અતિ સામાન્ય ગણાતું. આજના જેવી નવજાગૃતિનો એ સમયગાળો હોત તો તો મા-બાપ, વાલીમંડળ અને વિદ્યાર્થીનેતાઓ ભેગાં મળીને આવી બાબતે હોબાળો મચાવી દેતાં હોત અને સંચારમાધ્યમોના પ્રતિનિધીઓ એ ઘટનાને ‘બાળમાનસ ઉપર ક્રૂર શિક્ષક દ્વારા થયેલા અત્યાચાર’ તરીકે ખપાવી, નકલોનો ફેલાવો અને કાર્યક્રમના ટીઆરપી મૂલ્યમાં ધરખમ વધારો કરી શક્યા હોત. ખેર, જેવાં એ પેઢીના વિદ્યાર્થીઓનાં નસીબ!

અમારામાંના કોઈ કોઈ તો એમના વડે અજમાવાતી આવી પ્રવૃત્તિઓનો ભોગ ન બનવા માટે વર્ગમાં ‘સખણીના’ રહેવા ઉપરાંત અન્ય ઉપાયો પણ પ્રયોજતા રહેતા. ભટૂર નામનો એક છોકરો રોજ રીસેસમાં ઘરે જઈ, એમને માટે નાની બોઘરણી ભરીને તાજી છાશ લઈ આવતો અને એના બદલામાં કોકકોકવાર ‘લેશન’ કરી લાવવાનું ભૂલી જાય, ત્યારે એ બાબતે સાહેબ એને જવા દેતા. વળી એ તાડનલાભથી પણ કાયમી ધોરણે વંચિત રહેવા પામતો. અન્ય કેટલાકો એક યા બીજી યુક્તિ/પ્રયુક્તિ વડે આવું સુરક્ષિત કવચ મેળવવા સફળ થયા હતા. જેમકે મને મારા બાપુજી બેંક મેનેજર હોવાનો ફાયદો આપોઆપ મળ્યો હતો. આ વસ્તુસ્થિતી જેરામીયાને બહુ ખટકતી પણ એ લાચાર હતો – સાહેબને થોડા બાપાની લારીએ ઈનામ ખેંચવા લઈ જવાય? આથી એ સાહેબના વાંકમાં ન અવાય એનું પૂરતું ધ્યાન રાખતો હતો પણ એના મનમાં છૂપો અસંતોષ ભડભડતો રહેતો હતો.

એકવાર કોઈ કારણસર એ સાહેબની ઝપટે ચડી ગયો. એમણે એને પોતાની પાસે બોલાવી, બે અડબોથ લગાવી દીધી. આ ભેગો જેરામ વિફર્યો. એ ભટૂરને ઉદ્દેશીને બોલ્યો, “એલા ભટૂરીયા, કાલ્યથી આ(અત્યંત અપમાનજનક જ્ઞાતિવિષયક પ્રયોગ)ની હાટુ(માટે) સાશ્ય (છાશ) લાવ્યો સો ને, તો તને સમશાનની જોગણી પુગે.” હવે વિફરવાનો વારો અમારા સાહેબનો હતો. એમણે એક હાથે જેરામના વાળ પકડ્યા અને બીજા હાથે તાડન શરૂ કર્યું. સામા પક્ષે જેરામે એમને માટે અપમાનજનક શબ્દપ્રયોગોનો મારો ચલાવ્યો. સાહેબના હાથ અને જેરામની જીભ વચ્ચેની જુગલબંધી વિલંબીત ખયાલ તરફથી આગળ વધતી દ્રુત ગતીએ પહોંચી ગઈ. અમારા પાડોશમાં રહેતા એક દંપતિ વચ્ચે થતી રહેતી ચોક્કસ લેવડદેવડ બાબતે મારી દાદી બોલતી, “ઈ તો કોકની જીભ હાલે ને કોકના હાલે હાથ” ! આ વાક્યપ્રયોગ તે ધન્ય સમયે મને ઉદાહરણ સહિત સમજાયો. અમે વર્ગમાં બેઠેલાઓ વિસ્ફારીત નેત્રે આ ઘટનાક્રમને સ્તબ્ધ બનીને નિહાળી રહ્યા હતા. આખરે સાહેબે એનું માથું જોરથી વર્ગના બારણા સાથે ભટકાડ્યું. આમ થતાં જ જેરામના માથામાં ફૂટ થઈ અને લોહી વહેવા લાગ્યું. આપણે હીન્દી ફિલ્મોમાં અનેક વાર જોયું છે કે નાયક લાંબા અરસા સુધી સામેવાળાના હાથનો માર ખાધા કરે અને પછી એના ચહેરા ઉપર લોહી દેખાય. નાયક ચોક્કસ અદાથી એ લોહી સાફ કરે અને પછી જે વિફરે, જે વિફરે કે સામેવાળાનું આવી બને. બસ, આવું જ કંઈક બન્યું. માથામાં ફૂટ થતાં જ જેરામની સહનશક્તિ જવાબ દઈ ગઈ. એના એકવડીયા શરીરમાં હતી એટલી તાકાત ભેગી કરી, જેરામીયો સાહેબની ચૂડમાંથી છટક્યો. વર્ગમાં સૌથી આગળ બેઠેલા છોકરાઓ પાસે પહોંચ્યો અને સૌથી પહેલાં હાથમાં આવી એ પાટી/સ્લેટ લઈ, એણે એ સાહેબના માથા ઉપર જોરથી લગાવી! એ સાથે સાહેબના કપાળ ઉપરથી લોહી દડવા લાગ્યું અને જેરામીયો નિશાળમાંથી ભાગી ગયો તે કોઈ દિવસ પાછો ન આવવા માટે ભાગી ગયો.

ઉક્ત ઘટનાના થોડા જ દિવસોમાં મારા બાપુજીની બદલી ભાવનગર થઈ જતાં મારો પણ એ નિશાળ સાથેનો નાતો પૂરો થયો. એ પછી દસેક વરસ બાદ એકવાર ગઢડા જવાનું થયું ત્યારે જાણવા મળ્યું કે જેરામ હીરા ઘસવા સુરત જતો રહ્યો હતો. પોતાની ઉપર પહેલ પાડવાના બાકી હતા એવી ઉમરે હીરા ઉપર પહેલ પાડવાનું એને વધુ આકર્ષક લાગ્યું હશે. હજી પણ ક્યારેક અભિવાદન કરતી વેળાએ કે છૂટા પડતી વેળાએ કોઈ ‘જય રામજી કી’ ઉચ્ચારે છે ત્યારે મને ‘જેરામજીકી’ જ સંભળાય છે અને મારી નજર સામે અમારો જેરામીયો આવીને ઉભો રહી જાય છે.