અમારો હુસેનીયો

૧૯૯૨ના મે મહિનામાં ભાવનગર ગયેલો ત્યારે ત્યાંની બાર્ટન લાઈબ્રેરીની આસપાસમાં આવેલા એક મકાનમાં રહેતા સજજનને એક સંપેતરું પહોંચાડવાનું હતું. હું ત્યાં આગળ સાઈકલ ઉભી રાખીને મકાન શોધી રહ્યો હતો. એ જ સમયે બાજુમાં આવેલા હનુમાનજીના મંદીરના ચોગાનમાં મજુરી/ફેરી માટે પોતપોતાની લારીઓ લઈને કેટલાક માણસો ઉભા હતા. એમાંના એકે બૂમ પાડી, “એ....ઈ.... પીયૂસીયા, શું ગોત સ, ન્યાં?” તાત્કાલિક તો ખ્યાલ ન આવ્યો પણ પછી લાક્ષણિક એવાં ભાવનગરી મહેણાં ટોણાં મારીને એણે જાતે જ ઓળખાણ આપી, “હું હુસેનીયો, આપડે એ વી સ્કૂલમાં હારે નો ભણતા?”

ત્યાં જ મને યાદ આવી ગયો, અમારો હુસેનીયો. ધોરણ ૬ થી લઈ, ૯ સુધી અમે બન્ને એક જ નિશાળમાં અને એક જ વર્ગમાં જતા( ‘ભણતા’ એમ કહેવું જરા વધારે પડતું થઈ જશે!). પછી એણે અભ્યાસ છોડી દીધો. ધીમે ધીમે અમારું મળવાનું ઓછું થતાં થતાં લગભગ ૧૯૬૮ સુધીમાં સાવ જ બંધ થઈ ગયેલું. એ પછી ૨૪ વરસના અવકાશે પણ એ મને જોતાં વેંત ઓળખી ગયો. બહુ પ્રેમથી સોડા પીવાનું એણે કરેલું સૂચન મેં એટલા જ પ્રેમથી સ્વિકાર્યું. એ દરમિયાન થોડું ઘણું ‘તને સાંભરે રે’ ચાલ્યું. પછી એ મને યોગ્ય મકાન સુધી મુકી ગયો. કિશોરવયની હાસ્યવૃત્તિ એણે પૂરેપૂરી જાળવી રાખી હતી અને એના ચમકારા અમારા અડધીએક કલ્લાકના સંગમાં વખતોવખત એણે બતાડ્યા.

એનું મૂળ નામ મહમ્મદ હુસૈન, પણ એને ય ઉંઘમાંથી ઉઠાડીને કોઈ નામ પુછે તો એ પોતે પણ  ‘હુસેનીયો’ જ કહે! એની કૌટુંબિક પશ્ચાદભૂ અને એના રહેણાકના વિસ્તાર વિષે જાણ્યા પછી એનું એ સમયનું વર્તન સહેલાઈથી સમજી શકાય. એ નિશાળે આવવામાં ઘણો જ અનિયમીત હતો અને જ્યારે આવ્યો હોય ત્યારે પણ વર્ગમાં આવીને બેસે એ જરૂરી નહતું. ઘરકામ બાબતે એની નિર્લેપતા કોઈ સંતની સંસાર પ્રત્યે હોય એ કક્ષાની હતી!  અપશબ્દો બોલવા, મારામારી કરવી, સાહેબોની સામે થઈ જવું એ બધુ એને સહજસાધ્ય હતું. વર્ગમાં બેઠો હોય તો પણ કાંઈક એવી પ્રવૃત્તિમાં પડ્યો હોય કે સાહેબો એને બહાર જવા માટે ખાસ્સું પ્રોત્સાહન આપતા! અમારી જેવા નિર્માલ્યો તો સાહેબ દ્વારા કરાયેલ ‘ગેડાઉટ’ ને અત્યંત માનહાનીની ઘટના તરીકે જોતા અને એવું ‘માથું વઢાવવાની’ સજા ક્યારે ય ન મળે એ માટે ખુબ જ સતર્ક રહેતા. સામે છેડે હુસેનીયો તો સાહેબના આ એકમાત્ર સૂચનનું પાલન ખુબ જ આજ્ઞાંકિતપણે કરતો. બહાર જતી વખતે પણ કાંઈક એવી ચેષ્ટા કરતો જાય કે અમે બધા હસવું ન રોકી શકીએ. એ પોતાને મળેલા આ કિંમતી સમયનો ઉપયોગ નિશાળના પરિસરની બહાર જઈ, બીડી પીવામાં કરતો. 

હુસેનના ‘ભણવા’ વિષે તો એટલું જ કહી શકાય કે અમે સાથે હતા એ વર્ષોમાં એ કોઈ વાર નાપાસ ન થયો. જો કે એ ચિત્રકામમાં બહુ જ કાબેલ હતો. આથી અમારા જે તે સમયના ચિત્રશિક્ષકોના એની ઉપર હંમેશાં ચારેય હાથ રહેતા. અહીં અમારા શાળાજીવનની બે એક રમુજી ઘટનાઓ કે જેમાં હુસેનીયો સીધેસીધો જ સંડોવાયેલો હોય, એ યાદ કરવી છે.

૧) અમે છઠ્ઠા ધોરણમાં હતા ત્યારથી જ એને બીડી પીતો જોયેલો. નિશાળે જતાં અને ખાસ તો છુટીને ઘરે પાછા જતાં ઘણી વાર અમારો સંગાથ થઈ રહેતો. એ ખીસ્સામાં જ બીડી-બાકસ રાખતો અને રસ્તામાં જ્યારે ઇચ્છા થાય ત્યારે અદાથી બીડી સળગાવી ધુમાડા કાઢવા લાગતો. આવે સમયે  કોઈ કોઈ વાર મને પુછતો, “તારે પીવી સ, દઉં?” 

"તારે પીવી સ, દઉં?"

હું આ ઉમદા પ્રવૃત્તિમાં એને સાથ આપવા હ્રદયથી ઇચ્છતો હોવા છતાં લાચારીથી ના પાડતો. મારાં વડિલો આ બાબતે સહેજેય ઉદાર ન હોવાની મને સુપેરે જાણ હતી. એમાંથી કોઈ દ્વારા પકડાઈ જવાની અને પછી એ બાબતે થઈ શકતા ઉપચારની બીકે હું એમ ક્યારેય ન કરી શક્યો.

આ હતો ૧૯૬૪-૧૯૬૮ સુધી નો ગાળો. એ વખતે ભાવનગરમાં શ્રી આત્મારામ ભટ્ટ નામે એક અત્યંત પ્રતિષ્ઠિત સમાજસેવક/સુધારક હતા. ત્યારે ૭૫-૮0 આસપાસની ઉમર હશે. ખાદીનાં વસ્ત્રો પહેરેલા અને વધેલાં દાઢીમુછ વાળા આત્મારામદાદા દિવસના મોટા ભાગ દરમિયાન ભવનગરના ચોક્કસ વિસ્તારો માં તેમજ આસપાસનાં ગામોમાં જઈ ને બીડી, દારુ અને અન્ય વ્યસનો છોડી દેવા ત્યાંના રહીશો ને સમજાવવાના (વ્યર્થ) પ્રયત્નો અવિરત કરતા રહેતા.

એક વાર અમે નિશાળેથી આવી રહ્યા હતા, ત્યારે હુસેનીયો બીડી પીતો પીતો ચાલતો હતો. સામેથી આવી રહેલા આત્મારામદાદા આ જોઈ, અમારી પાસે આવી, હુસેનને સમજાવવા લાગ્યા કે વ્યસન બહુ ખરાબ ચીજ છે, છોડી દેવું જોઈએ, એનાથી ખુબ જ નૂકસાન થાય છે, વગેરે વગેરે. એમની વાત પૂરી થયે હુસેનીયો કહે, “દાદા, વ્યસન તો તમને વળગ્યું છે, બીજાઓનાં વ્યસન છોડાવી દેવાનું. તમે ઈ છોડી દ્યો”! દાદા કશું જ બોલ્યા વિના એને માથે હાથ ફેરવી, જતા રહેલા! 

જ્યારે પણ આ વાત યાદ આવે, ત્યારે એ સમયે થયેલી મારી કફોડી હાલત અને આત્મારામદાદાનું ઉદાર સૌજન્ય એક સાથે જ તાજું થાય છે. 

૨) હવે એક નવું પાત્ર ઉમેરાય છે...... ગુલામ ચારહથ્થો. મૂળ નામ ગુલામ હુસૈન. મારામારી તેમ જ કબડ્ડીની રમત દરમિયાન એ જે સ્ફુર્તીથી એના હાથનો (અને પગનો પણ) ઉપયોગ કરતો, એના ઉપરથી એને સૌ ચારહથ્થો કહેતા. એ ભાવનગરના એવા વિસ્તારનો બાશીન્દો હતો, જ્યાં દુનિયાભરની બદીઓ હાથવગી રહેતી. બીડી તો પીતો જ પીતો, સાથે સાથે લાગ મળ્યે ‘પ્યાલી’ પણ ચડાવી લેતો. અમારા જ વર્ગમાં હતો. અભ્યાસ, ઘરકામ, વર્ગની શિસ્ત વગેરે બાબતો પ્રત્યે એની ઉદાસીનતા અમારી ઈર્ષાનું કારણ બની રહેતી. પણ ગુલામ બહુ સારી હથોટીથી હાર્મોનિયમ વગાડતો અને ગાતો પણ ઘણું જ સારું. અમે નવમા ધોરણમાં આવ્યા ત્યાં સુધીમાં એ ભાવનગરના એ સમયના અતિશય પ્રતિષ્ઠીત ‘મીઠુ બેન્ડ’માં ક્લેરિયોનેટ વગાડતો થઈ ગયેલો. ઘણી બધી સામ્યતાઓને લઈને એની અને હુસેનિયાની દોસ્તી ઘણી જ ગાઢ હતી. નિશાળની અંદર તોફાનો, મારામારી, તોડફોડ જેવી અને તક મળે ત્યારે નિશાળની બહાર ભાગી જઈ, સામેની ‘હોટેલ’ ઉપર ઉભા રહી બીડીઓ પીતા પીતા આવારાગર્દી કરવા જેવી પ્રવૃત્તિઓમાં એ બન્નેએ સહકારનાં ઉચ્ચ શિખરો સર કરી રાખેલાં.

એક વાર રિસેસના સમયમાં એ બન્ને અંદરોઅંદર બાઝ્યા! શરૂઆતમાં તો સૌએ એમ ધારી લીધું કે મસ્તી કરતા હશે પણ આસ્તે આસ્તે ખ્યાલ આવવા લાગ્યો કે આ તો ખરાખરીનો ખેલ હતો! શાબ્દિક કક્ષાએ લડાઈ રહેલું આ યુધ્ધ ધીમે ધીમે મારામારી ઉપર ઉતરી આવવાની આશા પ્રેક્ષકગણને બંધાવા લાગી. એ માટે અમારે બહુ રાહ ન જોવી પડી. ટોળું વળીને ઉભેલા અમે સૌ અમારો પ્રેક્ષકધર્મ નિભાવવા માટે થઈને તાર સ્વરે “બાઝણ ચકે તો પૈશો દઉં”ના સુત્રોચ્ચાર કરવા લાગ્યા. અને શરૂ થઈ ગઈ એ બન્ને વચ્ચે ‘આરપારની’ લડાઈ! 

અમારી નિશાળના સાહેબોને આવી ઘટનાઓની ઝાઝી નવાઈ ન્હોતી. એ લોકો નું સર્વાનુમતે માનવું હતું કે વિદ્યાર્થીઓને એમની છુપાયેલી ક્ષમતાથી વાકેફ થવા દેવામાં બને ત્યાં સુધી આડું ન આવવું. હા, કોઈ કોઈ વાર એ ક્ષમતાના આવિર્ભાવમાં છોકરાઓ લોહીઝાણ  થઈ જાય ત્યારે એકાદ બે સાહેબ/સાહેબો આવી, પ્રમાણમાં જેને ઓછું લોહી નીકળ્યું હોય, એને બરાબરનો ઠમઠોરી, બીજાને શાબ્દિક કક્ષાએ ધિબેડી, મનોરંજિત પ્રેક્ષકોને ખુબ વઢીને થોડી વારમાં ‘પરિસ્થિતી કાબુમાં છે’નો અહેવાલ હેડ માસ્તર સાહેબને આપી દેતા. આ ઘટના સમયે હજી ‘પરિસ્થિતી કાબુમાં’ જ હતી, આથી હુસેનિયા અને ગુલામની લડાઈમાં તાત્કાલિક ધોરણે તો કોઈ અંતરાય આવે એમ ન હતો.

મારામારીનો બહોળો અનુભવ એ બન્ને બરાબર કામે લગાડી રહ્યા હતા. બુંગીયો, ઢોલ, ત્રાંસાં, નગારાં, તૂરી કે દુદુંભીની ખોટ ન પડે એ માટે અમારા સુત્રોચ્ચાર તો ચાલુ જ હતા. જોત જોતામાં શુરાતનની તીવ્રતા વધી ગઈ. હવે જે બથ્થંબથ્થા ચાલી એમાં બન્નેનાં ખમીસનાં બટન તુટ્યાં. આ ભાળીને નાયકોએ પેંતરો બદલવાનું નક્કી કર્યું. યુધ્ધ પાછું શાબ્દિક ક્ક્ષાએ ઉતરી આવ્યું.

અમારી તરફથી સતત મળી રહેલ પ્રોત્સાહનથી એ લોકોએ એમનો બહોળો શબ્દકોશ ખોલવાનું નક્કી કર્યું. એ બેય એક બીજાની નજીકની, લોહીના સગપણની સન્નારીઓ સાથે ઘનિષ્ઠ સંબંધો બાંધવાની મહત્વાકાંક્ષાઓ સહેજે છોછ રાખ્યા વગર વ્યક્ત કરતા હતા. અમારી જેવા સંકુચિત મનોવૃત્તિ ધરાવતા છોકરાઓ આ બાબતને ‘ગાળ’ જેવા તુચ્છ શબ્દપ્રકાર તરીકે ઓળખતા હતા! એકાદ બે તો હવે ‘સાહેબને કે’વાનું આવ્યું’ નું સામુહિક ગુંજન ચાલુ કરાવવાનું પણ વિચારવા લાગેલા. એવામાં એમની આપ-લેના  સંદર્ભે ગુલામે હુસેનીયાની માશીબાનો ઉલ્લેખ કર્યો.

અને અચાનક પાસું પલટી ગયું. હુસેનીયો જોર જોરથી હસવા માંડ્યો. માંડ માંડ બોલ્યો કે, "પણ એલા ગુલામીયા, મારે તો માશીબા જ નથી!" લ્યો કહો, હવે ગુલામે ય માંડ્યો હસવા. અમે પણ સાથ પુરાવવા લાગ્યા! થોડી વારમાં તો હસીખુશીનો બગીચો ખીલી ઉઠ્યો! ગુલામે હુસેનીયાના ગળે હાથ પરોવી, બહારની પાનની દુકાને ‘પનામા’ પીવા જવાની દરખાસ્ત કરી, જેનો સહર્ષ સ્વીકાર અને તાત્કાલિક ધોરણે અમલ થયો. એ બન્ને શાળાની બહાર અને બાકીના અમે સૌ વર્ગની અંદર ગયા. આમ, સૌ સારાં વાનાં થયાં. લાગે છે કે જો હુસેનિયા અને ગુલામની પદ્ધતિએ યુદ્ધ કરવામાં આવે તો વિશ્વશાંતિની અપીલ કરવાની જરૂર જ ન રહે.

૧૯૯૭ની આસપાસ એક વાર અમે મળ્યા એ વખતે અમારો એક અન્ય મીત્ર પણ ભેગો હતો. એણે હુસેનને કીધું, “ આને હવે પીયૂસીયો નો બોલાવાય. તને ખબર છે, આ તો અમદાવાદની કૉલેજમાં ભણાવે છે?” એના જવાબમાં એ સહેજ ટટ્ટાર થયો, બીડીનો ઉંડો કસ ખેંચ્યો અને માત્ર એક જ અક્ષર બોલ્યો, ”તે?”!!! આવો અમારો હુસેનિયો છેલ્લો ૨૦૦૩ની સાલમાં મળેલો. ત્યાર પછી ભાવનગર તો ઘણી વાર જવાનું થાય છે પણ એને મળવાનો મેળ નથી પડ્યો. આશા છે કે કોઈક વાર ભાવનગરની ગલીઓમાં આંટા મારતો હોઈશ અને અચાનક એક ત્રાડ આવશે, “એ....ઈ.... પીયૂસીયા, શું ગોત સ, ન્યાં?”

ચારે ય ચિત્ર નેટ પરથી લીધાં છે.

અહા! સંગીત!

સંગીતનો શોખ નાની ઉમરથી જ લાગેલો રહ્યો છે. રાગરાગીણીઓ માં જરાય સમજણ નથી પડતી. ગાયન કે વાદનની બારીકીઓમાં પણ ચાંચ ડૂબતી નથી. પણ તેમ છતાંય જે કાંઈ પણ સાંગીતિક-Melodious હોય, તે કર્ણપ્રિય બની રહે છે. વિકસતી ઉમરે જે કુટુંબ અને સમાજ માં રહેવાનું હતું, તેમાં સુગમ, ઉપશાસ્ત્રીય તેમજ શાસ્ત્રીય સંગીતનો થોડો થોડો લાભ મળતો રહેતો હતો, પણ રસ રૂચી ઉપર સૌથી વધુ પ્રભાવ ફિલ્મી સંગીતનો પડ્યો. કારણ એવું હોઇ શકે કે, એ તબક્કામાં  ફિલ્મી સંગીતનો શ્રેષ્ઠ સર્જનકાળ ચાલી રહ્યો હતો.

પ્રસ્તુત સમયગાળા દરમિયાન અમારા ઘરમાં રેડિઓ ન  હતો. 

અમારો 1968માં ખરીદાયેલો રેડિઓ

મારી 14-15 વર્ષની ઉમરે જ્યારે રેડિઓ ખરીદવામાં આવ્યો, ત્યારેપણ એમાં ક્યારે અને શું વાગશે, એ  દાદા અથવા અન્ય વડીલો નક્કી કરતા. મારા પિતૃ તેમ જ માતૃ પક્ષના દાદાઓ સ્વતંત્ર ભારતના એક સમયના સુચના અને પ્રસારણ મંત્રી શ્રી કેસકર સાથે એ બાબતે સંપૂર્ણપણે સંમત હતા કે ફિલ્મી સંગીત તો દીવ્ય ભારત દેશનાં મહાપુણ્યશાળી નાગરીકોના સંસ્કારો બગાડવા માટે બાહ્યાવકાશી દૈત્યો દ્વારા કરાતા હુમલાનું એક અમોઘ શસ્ત્ર હતું! જો કે એ બન્ને નિયમીત બહાર જતા અને એ સમયગાળાનો ભરપૂર લાભ ઘરમાં કાકા અને મોસાળમાં માશી દ્વારા ઉઠાવવામાં આવતો! એ સમયનાં લાભાન્વિતોમાં સમાવીષ્ટ થવા હું શક્ય પ્રયાસ કરતો. દાદા(ઓ) અચાનક પાછા ઘરે આવી જાય તો વિવિધ ભારતી કે રેડિઓ સિલોન સાંભળતાં પકડાઈ જવાનો ભય સતત માથે રહેતો. જો કે એ જમાનામાં ભાવનગરમાં પાનની દુકાનો અને માત્ર ચા અને ‘ભિસ્કુટ’ પીરસતી ‘હોટેલો’માં રેડિઓ વગાડવાનો ચાલ શરૂ થઈ ગયેલો. તેના માલિકો/સંચાલકો મારી જેવા વંચિતો માટે થઈને શક્ય મોટા વોલ્યુમથી રેડિઓ પર ફિલ્મી ગીતોના કાર્યક્ર્મો વગાડતા અને આ સગવડનો લાભ લેવા કોઇ કોઇ વાર શાળામાં મોડા પડવાનું અને તેની સજા ભોગવવાનું પણ બન્યું છે. હથેળીમાં સાહેબની સોટી વાગતી હોય, ત્યારે મનમાં થોડી જ વાર પહેલાં સાંભળેલું ‘ઉઠાયે જા ઉનકે સીતમ’ વાગતું હોય! આ રીતે ફિલ્મી સંગીતમાં જાણ્યે અજાણ્યે રસ વધતો ગયો. જેમ જેમ શોખ વિકસતો ગયો, તેમ તેમ એની અભિવ્યક્તી માટેની સ્ફૂરણા જોર પકડવા લાગી.  ગાયન માટેની જરાય ક્ષમતા ન હોવાની જાણ બહુ અસરકારક રીતે પાડોશીઓ, મિત્રો, શિક્ષકો અને ખાસ કરીને વડીલો દ્વારા થયા બાદ વાદન ઉપર હાથ અજમાવવાનું નક્કી કર્યું.  ટાઈસોકોટો (બેન્જો), હાર્મોનિયમ, મેન્ડોલિન, વાંસળી અને માઉથ ઓર્ગન વગાડવાની કોશિશ સમયસમયાંતરે કરી, જે પૈકી ટાઈસોકોટો અને મેન્ડોલિનના ફોટા નીચે મુક્યા છે.

આટલો શોખ હોવા છ્તાં પધ્ધતીસરની તાલીમ ક્યારેય ન લીધી. મારી આ ‘સાધના’ સહન કરનાર એવાં ઉપર ઉલ્લેખાયેલ વર્ગોનાં સભ્યો "પાણા પે ઈંટ પોચી" એ કહેવતને બરાબર પચાવી ગયાં હોવાથી "ગાય, એના કરતાં વગાડે એ ઓછું કષ્ટદાયક" એમ મન મનાવી, મારી 'પ્રગતી'નાં (શબ્દશઃ) મૂક સાક્ષી બની રહ્યાં. જો કે આ બધાંમાંથી કોઈએ એમનામાં વિકસેલ સહનશીલતાના સદગુણ માટે મેં આપેલ ફાળાને ક્યારેય બિરદાવ્યો નથી!

 શાળાજીવનનાં મોટા ભાગનાં વર્ષો ભાવનગરમાં ગાળવાનાં થયાં. એ દરમિયાન અલગ અલગ સમયે સંગીત શોખીન શિક્ષકોનો લાભ પણ મળતો રહ્યો. 1971માં નડીયાદની જે એન્ડ જે સાયન્સ કૉલેજમાં માઈક્રોબાયોલોજી ભણવા ગયો, ત્યારે એક જ વર્ગમાં અને એક જ હોસ્ટેલમાં ભાવનગરના પહેલેથી જ પરિચિત એવા બે મિત્રો શેખર અને નિશીથનો  24 કલ્લાકનો સાથ મળવા લાગ્યો. એ બન્ને સંગીતની સમજણને લઈને એ સમયે પણ મારી સરખામણીએ ખાસ્સા સમૃધ્ધ હતા. 1971-1973 નાં બે વર્ષ દરમિયાન મારો શોખ આ મિત્રો થકી સારો એવો સંવર્ધિત થયો. 

 ટાઈસોકોટો વાદન. તબલાતરંગ પર મિત્ર શેખર

નિયમીત રીતે કૉલેજ, યુનીવર્સીટી, જીલ્લા જેવી વિવિધ કક્ષાએ યોજાતા કાર્યક્રમોમાં અવારનવાર ભાગ લેવાની તકો મળતી રહી, એમાં સારા સારા જાણકારોનો પણ પરિચય થયો. એમનું માર્ગદર્શન મળે, એવું પણ બનતું રહ્યું. 1973 માં B.Sc.ની ડીગ્રી પ્રાપ્ત થયા પછી મને અમારી જ કૉલેજમાં M.Sc.માં એડમીશન મળતાં વધુ બે વર્ષ નડીયાદમાં ગાળવા મળ્યાં. આ ચાર વર્ષમાં ઘણા યાદગાર પ્રસંગો બન્યા, જેમાંથી બે અહીં વહેંચવા છે.
                                 
 1971 થી 1975ના સમયગાળા દરમિયાન અમારા જ પરીસરમાં આવેલી કોમર્સ કૉલેજના પ્રિન્સીપાલ તરીકે શ્રી શરદ મહેતા હતા. તેઓ સંગીતની અસાધારણ સુઝ ધરાવતા હતા. તેઓએ પોતાની કૉલેજ માટે સારી કક્ષાનાં વાજીંત્રો વસાવ્યાં હતાં. 1971માં શરૂઆતના બે એક કાર્યક્રમોમાં નિશીથ અને શેખરની હાર્મોનીયમ પરની હથોટી વડે પ્રભાવીત થઈ, અમારા તે વખતના પ્રિન્સીપાલ ડૉ. એચ એમ દેસાઈએ મહેતા સાહેબને વિનંતી કરી કે તેઓએ વસાવેલ હાર્મોનીયમ સાયન્સ કૉલેજના કાર્યક્રમ માટે જરૂર પડ્યે આપે. મહેતા સાહેબ આ ‘પેટી’ (તેઓ હાર્મોનીયમ માટે હંમેશાં પેટી શબ્દ વાપરતા) માટે બહુ જ Possessive  હતા. એમણે દેસાઈ સાહેબને ‘શરતને આધીન’ સંમતી આપી. શરત એ હતી કે, “છોકરાઓ આવીને મારી સામે વગાડી બતાડે અને જો યોગ્ય લાગે, તો હું માત્ર અને માત્ર કાર્યક્રમ માટે આપીશ, અગાઉ પ્રેક્ટિસ તો તમારી કૉલેજની પેટી ઉપર જ કરવાની રહેશે.” દેસાઈ સાહેબે અમને ત્રણેયને બીજે દિવસે સવારે મહેતા સાહેબ પાસે જવા સુચના આપી. અમે એ પ્રમાણે સમયસર મહેતા સાહેબની ઓફીસમાં પહોંચી ગયા. એમણે વારાફરતી કસોટી લઈ, અમને ઉત્તીર્ણ જાહેર કર્યા અને કાર્યક્રમના દિવસે પેટી લઈ જવાથી શરૂ કરી, કાર્યક્રમ પૂરો થયે પાછી હેમખેમ તેઓને હાથોહાથ પરત પહોંચાડવા સુધીની જવાબદારી અમારી ત્રણ ઉપર રહેશે એવી સમજણ સહ મંજુરી આપી. જીવનમાં ઘણીજ ઉંચી કક્ષાનાં હાર્મોનીયમ ઉપર હાથ અજમાવવાની તકો મળી છે, જેમાં શ્રી પુરુષોત્તમ ઉપાધ્યાયના ‘વાજા’નો પણ સમાવેશ થાય છે. પણ એ બધાંમાં સૌ પ્રથમ વાર મહેતા સાહેબની વસાવેલ ‘પેટી’ વગાડવા મળી, જે હજી ભુલાઈ નથી. તે  સાત ધમણ, કપ્લર અને રોટરી કંટ્રોલ બટન્સ તેમ જ પેરીસમાં બનેલ નર ખરજ સૂર ધરાવતું અદ્ભૂત  હાર્મોનીયમ હતું.

પછી તો મહેતા સાહેબને અમારીથી નારાજ થવાનું કોઇ કારણ ન મળે તે માટે અમે ખુબ જ સતર્ક રહેતા. એમની કૉલેજના કાર્યક્રમોમાં પણ જરૂર પડ્યે અમને બોલાવવામાં આવતા અને અમે સહર્ષ જતા પણ ખરા. સમય જતાં કાર્યક્રમની તૈયારી માટે આ હાર્મોનીયમ અમને 15-20 દિવસ માટે હોસ્ટેલની રૂમમાં રાખવા સુધીની સવલત મહેતા સાહેબ દ્વારા મળવા લાગી. આવા દિવસો અને ખાસ કરીને રાતો મારા માટે ખુબ જ ઉપયોગી બની રહેતાં. કાર્યક્રમમાં નિશીથ અને શેખર વારા ફરતી હાર્મોનીયમ અને તબલાં વગડતા. મારા ભાગે મોટા ભાગે ટાઈસોકોટો અથવા માઉથ ઓર્ગન કે પછી ક્યારેક મેન્ડોલિન વગાડવાનું આવતું. પણ હોસ્ટેલમાં એ બન્ને મને હાર્મોનીયમ ઉપર  હાથ અજમાવવા દેતા એટલું જ નહીં, એની બારીકીઓ પણ સમજાવતા. વર્ષમાં લગભગ ચારેક કાર્યક્ર્મો થતા, જેમાં મહદ અંશે ફીલ્મી ગીતો અને થોડાં ગુજરાતી સુગમ ગીતોનો સમાવેશ રહેતો. વળી પરમ મીત્ર ઈમેન્યુઅલ રેમન્ડ, ક્લીફ રીચર્ડ્સ, એલ્વીસ પ્રેસ્લી તેમજ બીટલ્સનાં ગીતો રજૂ કરતો. અમને સ્ત્રીકંઠ માટે યોગ્ય પસંદગી ન્હોતી મળતી. અન્યથા ખુબ જ ઉત્સાહી (અને સુંદર!) છોકરીઓ ગાયકીમાં અપેક્ષાથી ઘણી ઉણી ઉતરતી હોવા છતાં વિકલ્પના અભાવે ચલાવી લેવું પડતું. એક સહ્રદયી મિત્ર બીપીન જોષી(ભગવાન એના આત્માને શાંતી આપે)એ તો Dual Voiceમાં ગાવા માટે દરખાસ્ત એક કરતાં વધુ વાર કરી હતી, પણ અમે એને ‘વોઈસ ઓફ મહેશકુમાર’નો ખીતાબ અર્પણ કરવાથી વધુ પ્રોત્સાહીત નહીં કરી શકેલા!

 અમારી (Poor man’s) Orchestra, અમે ત્રણ મિત્રો ઉપરાંત મહેતા સાહેબની કોમર્સ કૉલેજનો જતીન મહેતા નામનો વિદ્યાર્થી, એમ ચાર ‘સાજીન્દા’ની બનેલી હતી. 1973 સુધી બધું બરાબર ચાલ્યું.  પણ અમે B.Sc. થઈ ગયા પછી શેખર અને નિશીથ ઉચ્ચ અભ્યાસ માટે રાજકોટ ગયા અને અને અમારી ત્રિપુટીમાંથી હું નડીયાદ ખાતે એકલો પડી ગયો. અલબત્ત, રેમન્ડ સાથે હતો અને વિશેષમાં, હોસ્ટેલની એક જ રૂમ અમને સાથે રહેવા મળેલી, એ મોટું સાંત્વન હતું. આ સંજોગોમાં ‘ઉજ્જડ ગામમાં એરંડો’ના ન્યાયે 1973ના ઓગસ્ટ મહીનામાં આયોજીત કાર્યક્રમની સંપૂર્ણ જવાબદારી મારે શીરે આવી. એક્લા પડી ગયાને લીધે મનમાં મુંઝવણ હતી પણ એક ઘટના ઉત્સાહપ્રેરક બની રહી. પસંદગી માટે આવેલ એક છોકરીએ ‘સુહાના સફર ઔર યેહ મૌસમ હંસી’ અસાધારણ ખૂબીથી ગાયું અને લતા મંગેશકરના આવિર્ભાવથી ગુલામ હૈદર, અનીલ વિશ્વાસ અને ખેમચંદ પ્રકાશને કેવી લાગણી થઈ હશે, એ મને ત્યારે સમજાયું! એણે કાર્યક્રમમાં ફીલ્મ ‘બીસ સાલ બાદ’નું ‘કહીં દીપ જલે કહીં દીલ’ ગાવાનો ઈરાદો વ્યક્ત કરી, વિદાય લીધી. જરૂર કરતાં વધારે આનંદ અને ઉત્સાહની અસરમાં નામ પુછવાનું રહી ગયું પણ આજુબાજુ જમા થયેલા ઉત્સાહી ‘સ્વયંસેવકો’એ જણાવ્યું કે એ મુન્શી અટક ધારીણી છોકરી થોડા સમય પહેલાં જ અમારી કૉલેજમાં વડોદરાથી આવી હતી.

પણ, સારી ગાયીકા મળી હોવાની ખુશી રાત સુધીમાં મુંઝવણમાં ફેરવાર્ઈ ગઈ,  જ્યારે આ ગીત હાર્મોનીયમ ઉપર બેસાડવાનું શરૂ કર્યું. આ ગીતનો Prelude બહુ જ સહેલાઈથી યાદ રહી જાય એવો હોવાથી આવડતો હતો પણ Interlude  બિલકુલ યાદ ન આવે! બે ત્રણ દિવસમાં કોઇ પણ રીતે સજ્જ થઈ જવાશે, એવું સમાધાન મનોમન કર્યું. આ માટે ગીત સંભળવું જરૂરી હતું. પણ એ શી રીતે, તે સવાલ હતો. મારી પાસે કે અન્ય કોઈ મિત્ર પાસે રેડિઓ ન હતો. આ 1973ની વાત છે, જ્યારે રેકોર્ડ પ્લેયર કે કેસેટ પ્લેયર જેવાં સાધનો અતિ સંપન્ન કુટુંબો પાસે જ જડતાં. અને એ લોકો પાસે પણ આ ગીત હોય, એની કોઇ ખાત્રી ન હોય. તેમ છતાં સઘન પ્રયત્નો કર્યા. નસીબજોગે મારી બે ત્રણ દિવસની સંનિષ્ઠ જહેમતનું કોઇ ફળ ન મળ્યું. હવે એ છોકરીને કહેવું કે મને આ ગીત બેસાડતાં નથી ફાવે એમ, એ તો પ્રતિષ્ઠા(?) ઉપર કુઠારાઘાત સમાન નીવડે! આથી એને આ કારણ સ્પષ્ટ જણાવ્યા વિના, અન્ય ગીત ગાવા માટે સમજાવવાની કોશીષ કરી જોઈ. પણ એ વ્યર્થ નીવડી. હવે Interlude યાદ ન આવે, એનું ભારણ, જેનો જવાબ  સહેજેય  ન આવડતા હોય, એવો પ્રશ્ન પરીક્ષામાં પુછાય ત્યારે અનુભવાતી લાચારીથી સહેજેય અલગ ન  હતું.

અમારા રેક્ટર એ દિવસોમાં કાર્યક્રમની તૈયારી માટે છોકરીઓના હોસ્ટેલ પ્રવેશને ઉદારતાથી મંજૂરી આપતા. ગીતોની પ્રેક્ટીસ હોસ્ટેલના અમારા રૂમમાં જ થતી. અમારો રૂમ અને આસપાસનો પરીસર સમગ્રપણે લીલા રંગ(ઈર્ષ્યા નો!)થી વ્યાપ્ત રહેતો. કોઇ જ પ્રયોજન વિના, “આ બાજુ થી નીકળ્યો, તે થયું, મળતો જાઉં” કહીને આવી જતા, કે પછી હોસ્ટેલમાં રહેતા હોવાને લીધે વિશેષાધિકારથી એ સમયે અચૂક હાજર રહેતા મિત્રોમાંથી પણ કોઈ જ મને પ્રસ્તુત ગીતની તૈયારીમાં મદદ કરી શકે એવી સજ્જતા ન્હોતા ધરાવતા. એક તબક્કો આવ્યો, જ્યારે ‘મીસ’ મુન્શીને સ્પષ્ટ શબ્દોમાં જણાવવાનું નક્કી કરી લીધું કે આ ગીતના Interlude ના ટૂકડાઓ મને યાદ નથી આવી રહ્યા, માટે એણે ફરજીયાત પણે અન્ય ગીત ગાવાની તૈયારી રાખવી પડશે.

 (આ ક્લીપમાં નીચે Time Bar ને ચાલવા દો. તેમાં 59 સેકંડ્સ થી લઈને  1 મિનીટ , 20 સેકંડ્સ  દરમિયાન જે ટૂકડાઓ વાગે છે, એની આ વાત છે.)

કોને ખબર કેવી રીતે, પણ સાંજ સુધીમાં આ વાત ખાસ્સી એવી ફેલાઈ ચૂકી. અમારી પેઢીને વાતને Viral બનાવી દેવા  માટે Social Media જેવા માધ્યમની કોઈ મોહતાજી  ન હતી, એનું આ બાબત પ્રમાણ પૂરું પાડે છે! રાતે સુતી વખતે રેમન્ડ પાસે ફરી એક વાર લાચારીની વ્યથા ઠાલવી, જે નિરર્થક કસરત હતી. એણે મને શક્ય એટલું સાંત્વન પૂરૂં પાડ્યું અને મને હવે એ બાબતે વધુ વિચાર કરવાને બદલે વૈકલ્પીક વ્યવસ્થા માટે સજ્જ થવા માટે અને તે સમયે ઉંઘી જવા માટે સમજાવ્યો. નિષ્ફળતાની હતાશા સાથે મોડેથી ઉંઘ આવી.પણ લગભગ રાતના બે થી અઢી ના સુમારે આંખ ખુલી ગઈ અને પ્રસ્તુત Interludeના ટૂકડા મનમાં  વાગવા લાગ્યા! પહેલાં તો સપનું હશે, એમ લાગ્યું, પણ પછી સમજાયું કે આ તો જાગીને સાંભળું ને બિલકુલ સાચેસાચ (અત્યાર સુધી અટપટો લાગતો) ભોગ ભાસી રહ્યો હતો! બાજુ ના ખાટલામાં સુતેલ રેમન્ડને જગાડ્યો અને ‘યુરેકા યુરેકા’ની બૂમો પાડી. અલબત્ત, સભ્યતાનાં ધોરણો અકબંધ રાખીને!  

અમે બન્ને ત્યારે ને ત્યારે હાર્મોનીયમ લઈને અગાશીમાં ગયા, જ્યાં મેં સમગ્ર ગીત એને વગાડી સંભળાવ્યું.તેમ જ Interlude બરાબર યાદ રાખી લેવા કહ્યું, જેથી જો હું ભુલી જાઉં તો એ યાદ કરાવી શકે. બીજા દિવસે જ્યારે ભરી સભામાં જ્યારે આ ઘોષણા કરી કે, હવે હું ‘કહીં દીપ જલે’ પૂરેપૂરૂં વગાડવા સક્ષમ હતો, ત્યારે મનોસ્થિતી મેચના છેલ્લે બોલે છક્કો લગાવી ટીમને વિજય તરફ દોરી જનાર ફટકાબાજ જેવી હતી! ઉપસ્થિત મિત્રો તેમ જ ખાસ તો પ્રેક્ટીસ માટે હોસ્ટેલમાં આવેલ કન્યકાઓએ અતિશય હર્ષ વ્યક્ત કરી, વાતને વધાવી લીધી. અંતે સૌ સારાં વાનાં થયાં અને કાર્યક્રમમાં આ ગીતે પ્રેક્ષકો(મોટા ભાગનાં કાર્યક્રમ ‘જોવા’ માટે આવતાં હોય, સાંભળવા કે માણવા નહીં) ને ખુશ કરી દીધાં. એમાં ગાયન સાથે સંગીતના ફાળાની પણ નોંધ લેવામાં આવી. 

1973 ડીસેમ્બર, હાર્મોનિયમ પર સ્નેહાની સંગત 

આ ઘટનાક્રમની નાયીકા ‘મીસ’ સ્નેહા મુન્શી તો આ નાનકડી વાતથી એટલી પ્રભાવીત થઈ ગઈ કે મનોમન મારા પ્રેમમાં પડી ગઈ! જો કે આ બાબત મારી સુધી પહોંચાડવામાં એણે ત્રણ વર્ષનો ગાળો પસાર કરેલો. એ પછી જે કાંઈ બન્યું, તેને લીધે  આજ સુધી સ્નેહાને પોતાની પસંદગીનાં ધોરણો માટે આત્મવિશ્વાસ અને નિર્ણયશક્તી માટે ઉંચો અભીપ્રાય નથી વિકસી શક્યો!

આટલા વિસ્તાર થી કરેલ આ વાત એ બાબત તરફ આંગળી ચીંધે છે કે, પ્રસ્તુત ગીત અને એ કક્ષાનાં અન્ય અગણીત  ગીતોમાં એ તાકાત હતી કે થોડો પણ રસ ધરાવતા હોઇએ, તો એ આપણા મગજના કોઇ અગોચર ખુણામાં અચળ સ્થાન જમાવી લેતાં. આથી આ ગીત અલપઝલપ કાને પડ્યા કર્યું હશે અને તેણે હ્રદયમાં તો ખરી જ, મગજમાં પણ ક્યારે અને કેવી રીતે જગ્યા બનાવી લીધી, ખબર નહીં. આ અને આવાં અનેક ગીતોનાં સર્જકો (લખનાર, ગતમાં બાંધનાર, ગાનાર અને સાથ આપનાર સાજીન્દાઓ)ને નતમસ્તક વંદન.

અન્ય ઘટના શાસ્ત્રીય સંગીતને લગતી છે. અગાઉ જણાવ્યા મુજબ મિત્ર રેમન્ડ મુખ્યત્વે અંગ્રેજી ગીતોનો શોખીન, પણ અમારી સાથે રહેતે રહેતે ફિલ્મી/સુગમ ગીતો તરફ પણ એનો ઝુકાવ સતત કેળવાતો જતો હતો. વિશેષમાં સંગીત માટેની એની લગની, ઘેલછા કહેવાય એ કક્ષાની હતી. નામથી અને દેખાવથી વિદેશી લાગતો રેમન્ડ, અમદાવાદમાં જ જન્મી, ઉછરેલો યહૂદી હતો.

ઈમેન્યુઅલ રેમન્ડ(2016)

 હવે મૂળ વાત ઉપર આવું. યાદ આવે છે  1974ના ડીસેમ્બર મહિનાના એક શનિવારની ઠંડી રાત. છેલ્લા કેટલાક દિવસોથી વાતાવરણ અત્યંત વિચીત્ર રહેતું હતું. ઠંડી, વાદળછાયું આકાશ અને ગમે ત્યારે પડી જતા વરસાદને લીધે ક્યાંય ચેન ન પડે એવી સ્થિતી બે ત્રણ દિવસથી સર્જાયેલી હતી. કોઈ કારણસર કૉલેજમાં પણ રજા જેવો માહૌલ હતો. આખા દિવસની નિષ્કર્મણ્યતાને લઈને અમે બેઈ ખુબ જ કંટાળેલા હતા અને તેવામાં ‘દુકાળમાં અધિક માસ’ કહેવતને સાર્થક કરવા માટે લાઈટ ગઈ! હવે શી રીતે સમય પસાર કરવો, એમ વિચારતાં યાદ આવ્યું કે હવે તો અમારી પાસે રૂમમાં રેડિઓ હતો. જેવો રેડિઓ ચાલુ કર્યો કે ન્યાલ થવાનું શરૂ થયું. એ દિવસોમાં દર શનિવારે રાતના સાડા નવથી આકાશવાણીનાં બધાં જ કેન્દ્રો ઉપર શાસ્ત્રીય સંગીતનો ગાયન/વાદનનો કાર્યક્રમ રજૂ થતો. આ દિવસે શ્રી દેવેન્દ્ર મુર્દેશ્વરના વાંસળી વાદનનો કાર્યક્મ હતો.

શ્રી દેવેન્દ્ર મુર્દેશ્વર્

ધીમે ધીમે તેઓ રાગનો વિસ્તાર કરતા ગયા. બહાર ધીમી ધારે વરસાદ પડવાનું શરૂ થયું. જ્યારે તેઓ દ્રુત તાલમાં પ્રવેશ્યા, ત્યાં વીજળી ચમકવા લાગી. કડાકાનો પહેલો અવાજ આવતાં રેમન્ડે ઉભા થઈ, બારી બંધ કરી દીધી, જેથી શ્રવણયાત્રામાં ખલેલ ન પડે. છેવટે લગભગ અઢી કલ્લાક પછી દેવેન્દ્ર મુર્દેશ્વરના વાંસળી વાદનનો છેડો આવ્યો, અને એ જ સાથે રૂમમાં લાઈટ આવી! મેં જોયું કે રેમન્ડની આંખમાંથી આંસુ નીકળ્યે જતાં હતાં. હું પણ ઓછો અભિભુત ન્હોતો. આ પછી જીવનની આટલી લાંબી મજલમાં ઘણા મુર્ધન્ય અને સ્વનામધન્ય સંગીતમાર્તંડોને રૂબરૂ સાંભળવાના પણ સુભગ અવસરો સાંપડ્યા છે, પણ એ રાતે જે લગભગ સમાધિ લાગ્યાની કક્ષાનો અનુભવ થયો, એ અવિસ્મરણીય છે.

 વિશેષમાં ઉમેરવાનું કે અમારો અતિશય  પ્રિય મીત્ર રેમન્ડ છેલ્લાં 40 વર્ષથી ઈઝરાઈલમાં સ્થાયી થયો છે. 1975ના ઑક્ટોબરમાં ત્યાં ગયા પછી એક પણ વાર પાછો અહીં આવ્યો નથી. પણ અમે સાથે રહ્યા, એ અરસામાં એને અમારી દોસ્તીની અને હિન્દુસ્તાની (ફિલ્મી સહીત) સંગીતની જે લગની લાગી છે, તે હજી સુધી છુટી નથી. આ પોસ્ટમાં ઉલ્લેખાયેલાં બેઈ મુખ્ય પાત્રોમાંથી રેમન્ડ 41 વર્ષથી મને બિલકુલ ન મળ્યો હોવા છતાં અને સ્નેહા 39 વરસથી સતત સાથે હોવા છતાં તેઓ પહેલાં જેટલી જ ઉત્કટતાથી આજે પણ મને દિલથી ચાહે છે. અમારી હોસ્ટેલના દિવસોની દોસ્તીને યાદ રાખીને રેમન્ડે મને ઉમદા નસલનું એકોર્ડિયન મારા જન્મદિવસ ઉપર ત્રણ વરસ પહેલાં ભેટ કર્યું છે. 

એકોર્ડિયન, રેમન્ડની ભેટ

અહીં ઉલ્લેખ થયો છે, તે ઉપરાંત અન્ય કેટલાક મીત્રો હજી પણ એકબીજા સાથે બંધાયેલા રહ્યા છીએ, એમાં સંગીત નો ફાળો બહુ મોટો છે. અને આ નવી ટેકનોલોજીનો પણ! 


સૌજન્ય સ્વિકાર: ગીતનો વિડીઓ- યુ ટ્યુબ અન્ય ફોટા- નેટ ઉપરની વિવિધ સાઈટ્સ

‘વોહ એક નિગાહ ક્યા મીલી’

હિન્દી ફિલ્મોએ મનોરંજનનું એક આગવું વિશ્વ ખોલી રાખ્યું છે, જેમાંથી નવે નવ રસનાચાહકોને પોતપોતાની પસંદગીની ચીજ માણવા મળી રહે છે. ફિલ્મી ગીતોની લગભગ એંશી વરસની યાત્રાએ અગણિત ચાહકો/ભાવકોને ન્યાલ કરી રાખ્યા છે. કેટકેટલાં યાદગાર ગીતો દસકાઓથી પોતાની એક ચોક્કસ જગ્યા બનાવી સ્થાયી થયેલાં છે. ફિલ્મમાં ગીતને ચિત્રાંકીત કરતી વેળાએ એમાં વધારાના રંગ ભરવામાં આવતા હોય છે, જેમાંનો એક, જે તે ગીત સાથે નૃત્ય જોડી ને એક સુંદર સમન્વય ખડો કરી ને ભરાય છે. આપણે પડદા ઉપર ત્રણ મિનીટ કે થોડા વધુ સમય માટે ભજવાતા એક નૃત્યગીતને જોઈએ/સાંભળીએ છીએ અને એ પૂરૂં થયે ફિલ્મની વાર્તાના પ્રવાહમાં આગળ વધી જતા હોઈએ છીએ. પણ સહેજ વિચારીએ તો એક ગીત આપણી સમક્ષ આવે તે માટે કેટલા સર્જકો, કલાકારો અને મદદગારોની મહેનત એમાં કામે લાગતી હોય છે.

ફિલ્મની વાર્તામાં ગીત માટે એક સિચ્યુએશન ઉભી કરવામાં આવે છે. પછી એમાં બરાબર બંધ બેસે એવા ગીતની પરિકલ્પના કરી, દિગ્દર્શક એને અનુરૂપ શબ્દો લઈ, ગીત લખવા માટે કવિ/ગીતકારને સૂચિત કરે અને એ લખાઈ જાય પછી શરૂ થાય સંગીતકારનું કામ. કેટલાક કિસ્સામાં સિચ્યુએશનને અનુલક્ષીને સંગીતકાર અગાઉથી તૈયાર કરેલી ધૂનનો ઉપયોગ કરવાનું નક્કી કરે અને નિર્માતા તેમ જ દિગ્દર્શક જો તેને બહાલી આપે તો ગીતકારે એ ધૂન મુજબ શબ્દોની પરોવણી કરવાની રહે છે. અહીં ગીતકાર તેમ જ સંગીતકારની જવાબદારી બેવડી રહેતી હોય છે, કારણ કે એમણે દિગ્દર્શક તેમ જ નિર્માતા એ બન્નેની અપેક્ષા પૂરી કરવાની હોય છે.

આ રીતે સર્જાતા ગીતનું રેકોર્ડીંગ થઈ જાય પછી એનું ચિત્રીકરણ કરવાનું કાર્ય ફિલ્મના દિગ્દર્શકનું છે. જ્યારે ગીત ઉપર નૃત્ય ફિલ્માવવાનું હોય ત્યારે મોટા ભાગના દિગ્દર્શકો એ માટે નૃત્ય દિગ્દર્શકની સહાય લેવાનું પસંદ કરે છે. ખુબ જ કાબેલ અને સુપ્રસિધ્ધ એવા નૃત્યકારોએ ફિલ્મી નૃત્યગીતોના ચિત્રાંકનમાં પોતાનો કસબ દેખાડ્યો છે. આ બાબતે બહુ લંબાણ ન કરતાં એટલું કહેવું પૂરતું છે કે અનેક કસબીઓ/કલાકારોના સંયુક્ત પ્રયાસ પછી એક નૃત્યગીત તૈયાર થાય છે અને ઘનિષ્ઠ પ્રેક્ટીસ અને રિહર્સલ્સ પછી આપણે પરદા ઉપર જોઇએ છીએ એ નિપજતું હોય છે. એ ગીતના ચિત્રાંકન સમયે કેમેરામેન કે જેને સિનેમેટોગ્રાફરના નામ વડે ઓળખવામાં આવે છે, એનો ફાળો પણ  ખુબ જ મહત્વનો બની રહે છે. સમગ્ર ગીતનું ફિલ્માંકન થઈ જાય પછી ફિલ્મમાં એ કેવી રીતે જોવા મળશે એ દિગદર્શક અને એડીટર સાથે મળી ને નક્કી કરતા હોય છે. આમ સર્જાય છે એક નૃત્યગીત.

આવાં અસંખ્ય ગીતો આવતાં રહે છે અને એમાંનાં કેટલાંક એક શકવર્તી ઘટનાની જેમ શાશ્વત બની રહે છે. જેમ કે ફિલ્મ ‘મુઘલે આઝમ’નું ‘પ્યાર કીયા તો ડરના ક્યા’, ફિલ્મ ‘જવેલ થીફ’નું ‘હોઠોંપે ઐસી બાત’ કે પછી ફિલ્મ ‘કોહીનૂર’નું ‘મધુબનમેં રાધિકા નાચે રે’, વગેરે. આ તો સર્વસ્વિકૃત ચિરકાલીન નૃત્યગીતોનાં માત્ર ત્રણ ઉદાહરણ થયાં. પોતપોતાની રૂચી પ્રમાણે આ યાદીમાં ખાસ્સો વધારો થઈ શકે. પણ, કેટલાંક ગીતો બધી જ લાયકાતો ધરાવતાં હોવા છતાં કોઈ અગમ્ય, અકળ કારણોસર પોતાની કાયમી છાપ ઉભી કરવાની વાત તો દૂર, પૂરતી પ્રસિધ્ધીને પણ નથી વરતાં. અહીં એક એવા ગીત વિષે વાત કરવી છે.

                                     ***********************

1962ની ફિલ્મ ‘હાફ ટિકીટ’  કિશોરકુમારના વિદૂષકવેડા અને સલિલ ચૌધરીના સંગીત માટે જાણીતી બની રહી.

કાલીદાસ નામના નિર્માતા- દિગ્દર્શકની આ ફિલ્મમાં કુલ સાત ગીતો હતાં, જેમાંનાં ‘ આકે સીધી લગી’ અને ‘અરે વાહ વાહ વાહ વાહ’ ખુબ જ લોકપ્રિય બની રહ્યાં. એ ઉપરાંત ‘ના પક્કા હૈ ના કચ્ચા’ અને ‘ચાંદ રાત તુમ હો સાથ’ અને ‘અરે લે લો જી લે લો’ પણ પોતાનું ચોક્કસ સ્થાન જમાવી ને બેસી ગયાં. અહીં જે ગીત વિષે વાત કરવી છે, એની તરફ જવા માટે પહેલાં એક આયરીશ લોકધૂન સાંભળીએ.

સમગ્ર આયર્લેન્ડમાં એક સદીથી પણ વધારે સમયથી લોકપ્રિય એવી આ રચના Irish Washerwoman’s Tune તરીકે જાણીતી છે. ત્યાં વારેતહેવારે આ ધૂન ગવાય - વગાડાય છે અને એની ઉપર લોકો નૃત્ય પણ કરે છે. અહીં એનો ઉલ્લેખ એટલા માટે પ્રસ્તુત બને છે કે, આપણે જે ગીત વિષે વાત કરવી છે, એ ગીતની ધૂનનું મૂળ અહીંથી મળે છે. ફિલ્મ હાફ ટિકીટના સંગીતકાર સલિલ ચૌધરી હતા. 

સલિલ ચૌધરી

તેઓના પિતાજી બંગાળના કોઈ એક સ્થળે ચાના બગીચાના મેનેજર તરીકે કાર્યરત હતા, ત્યારે તેઓને ત્યાંની સરકારી હોસ્પિટલ સાથે સંકળાયેલા એક આયરીશ ડૉક્ટર સાથે મૈત્રી હતી. સંગીતના  પારાવાર શોખીન એવા આ બન્ને સજ્જનો નિયમિત રીતે ડૉક્ટરના ઘરે સાથે બેસી, એમની પાસે ઉપલબ્ધ ગ્રામોફોન ઉપર વૈવિધ્યપૂર્ણ સંગીત સાંભળતા, જેમાં  ઉત્તમોત્તમ યુરોપિયન અને પાશ્ચાત્ય સંગીતની રેકોર્ડ્સનો સમાવેશ થતો  હતો. સલિલ ચૌધરીની બાલ્યાવસ્થામાં જ ડૉક્ટર નિવૃત્ત થયા અને તેઓએ સ્વદેશ પાછા ફરતી વેળાએ પોતાની પાસેનો સંગીતનો ખજાનો સલિલ ચૌધરીના પિતાજીને ભેટ આપી દીધો, એમાંની એક રેકોર્ડ, આપણે સાંભળી ચુક્યા તે  ‘Irish Washerwoman’s Tune’ ધરાવતી હતી. આ ધૂન નાની ઉમરથી જ સલિલ ચૌધરીના મગજમાં ઘર કરી ગઈ અને છેવટે તેઓએ એનો ઉપયોગ આ અવિસ્મરણિય ગીતના સર્જનમાં કર્યો. તો માણીએ, ‘વોહ એક નિગાહ ક્યા મીલી, તબિયતેં મચલ ગયી’.

પહેલાં તો બહુ જ સંક્ષેપમાં ગીતની સિચ્યુએશનને સમજી લઈએ. પ્રાણને જોઈતી કોઈ કીંમતી ચીજ કિશોરકુમારના હાથમાં આવી જાય છે અને પ્રાણ એ ચીજને મેળવવા માટે કિશોરકુમારની પાછળ પડેલો છે. ભાગતે ભાગતે કિશોરકુમાર એક સભાગૃહમાં પહોંચી જાય છે, જ્યાં સંગીત-નૃત્યનો જલ્સો યોજાયેલ છે. નૃત્યની શરૂઆત થતી હોય છે ત્યાં કિશોરકુમાર એમાં દાખલ થઈ જાય છે અને ગીત શરુ થાય છે. પ્રાણ એને પકડવા વારંવાર નિષ્ફળ  પ્રયત્નો કરે છે. છેવટે પ્રાણને ફસાવી, કિશોરકુમાર ત્યાંથી નાસી છુટવામાં સફળ થાય છે. આપણે અહીં ગીતને અનુલક્ષીને સંગીત તેમ જ નૃત્ય એમ બન્ને પાસાં વિષે સહેજ બારીકીથી વાત કરશું.

1) સંગીત:  પહેલાં સ્વરનિયોજનની વાત કરીએ તો અગાઉ Irish Washerwoman’s Tune અને હવે આ ગીત માણ્યા પછી સ્પષ્ટ ખ્યાલ આવે છે કે બન્નેમાં શરૂઆતના સંગીતીય ટુકડાઓ કે જેને ‘Prelude’ કહે છે, એ સિવાય કોઈ જ સામ્ય નથી. આમ સંગીતકારે પ્રેરણા જરૂરથી લીધી છે, પણ સીધેસીધી નકલ નથી ઉતારી. આગળ જતાં જોઈએ તો આ ગીતના વચ્ચેના સંગીતીય ટુકડાઓ કે જે ‘Interlude’  તરીકે ઓળખાય છે, તેમાં થોડી થોડી છાંટ આ ધૂનની જણાય છે. ઉપરાંત બન્ને Interlude ટુકડાઓ એકબીજાથી ખાસ્સા અલગ છે, જે ખાસિયત સલિલ ચૌધરીનાં ઘણાં સ્વરનિયોજનોમાં માણવા મળે છે.

યુ ટ્યુબથી લીધેલ આ ક્લીપને યોગ્ય રીતે  માણવા માટે ગીત વાગવાનું શરુ થાય ત્યારથી જ, નીચે આવેલ  Time Bar ચાલવા દો. બરાબર ૧૬ સેકંડ્સ થી ૨૩ સેકંડ્સ સુધી અને પછી ૧ મિનિટ અને ૨ સેકંડ્સ ( હવેથી આપણે ૧’, ૦૨” પ્રમાણે ઉલ્લેખ કરશું.) થી શરુ કરી, ૧’,૧૧” સુધી સંગીતકારે તેઓની ટ્રેડમાર્ક ગણાતી એવી અદ્ ભુત હાર્મનીનો પ્રયોગ કર્યો છે. શરૂઆતના તબક્કામાં એકોર્ડિયન અને વાયોલિન વડે અને બીજા તબક્કે કિશોરકુમાર અને લતા મંગેશકરના અવાજો સાથે વાયોલિનના સમન્વયથી એકદમ પ્રભાવક હાર્મની સર્જાઈ છે. આનો યશ આ ધૂનના રચયિતા સલિલ ચૌધરી ઉપરાંત તેઓના સહાયક તરિકે કાર્યરત એવા સેબેસ્ટીયન ડી’સોઝાને પણ આપવો જોઈએ. 

સેબેસ્ટીયન ડી'સોઝા

 મોટા ભાગના ભાવકો એકી અવાજે સ્વીકારે છે કે હિન્દી ફિલ્મી સંગીતને નવા જ આયામ સુધી પહોંચાડવામાં આ દંતકથા સમ વ્યક્તિવિશેષનો સિંહફાળો રહ્યો છે.

આગળ વધતાં બીજા અંતરા પહેલાંના ૧’, ૪૭” થી  શરુ થતા Interlude ઉપર ધ્યાન આપીએ તો ફરી એક વાર અસાધારણ ગુણવત્તાની હાર્મની સાંભળવા મળે છે. ખાસ કરી ને ૧’, ૫૫” થી ૨’, ૦૩” સુધી  એકોર્ડિયન અને વાયોલિનના સમન્વયથી સર્જાયેલી હાર્મની માણવા મળે છે. બન્ને અંતરામાં ગાયકોની સાથે પશ્ચાદભુમાં વાગતાં વાયોલિન આપણા કાનમાં અવર્ણનીય આનંદ ભરી દે છે. વચ્ચે વચ્ચે એકોર્ડિયનના ટહુકા પણ થતા રહે છે. ગીતના અંતભાગમાં ૩’, ૩૮”થી શરૂ કરી, ગીત પૂરું થાય ત્યાં સુધી વાગતા રહેતા એકોર્ડિયન અને વાયોલિનના ટુકડાઓ  ફરી એક વખત Irish Washerwoman’s Tuneની યાદ અપાવી જાય છે.

2) નૃત્ય:    સૂર્યકુમાર જેવા વરિષ્ઠ નૃત્ય નિર્દેશકે આ સુંદર નૃત્યનું નિર્દેશન કર્યું છે. જ્યારે નૃત્યની વાત નીકળે તો ભરત મુનિના મત મુજબ અભિનય આપોઆપ એમાં સમાવિષ્ટ હોય છે. આથી સમગ્ર ગીત દરમિયાન કિશોરકુમાર, પ્રાણ અને હેલનના અભિનયની નોંધ લેવી જ જોઈએ. અગાઉ લખ્યા મુજબ આ ફિલ્મમાં મહદ્ અંશે કિશોરકુમારના ભાગે વિદૂષકવેડા જ કરવાના રહ્યા છે, જે કાર્ય એણે પોતાની જન્મજાત આવડત પ્રમાણે આ ગીતમાં પણ બહુ સુપેરે નિભાવ્યું છે. વધારામાં અચાનક એક સમુહનૃત્યમાં ભળી જઈ, સંપૂર્ણ બિન આવડતથી માત્ર કુદાકુદ કરતો હોય, એવી છાપ ફિલ્મ જોનારા પ્રેક્ષકો ઉપર અસરકારક રીતે પડે છે.

આવી જ રીતે એને પકડવા માટે જમીન આસમાન એક કરતો પ્રાણ છેવટે પોતે પણ નૃત્યમાં દાખલ થઈ જાય છે. અહીં નિર્દેશકને દાદ આપવા જેવી બાબત એ છે કે જ્યારે જ્યારે કેમેરા પ્રાણ ઉપર આવે છે ત્યારે એના ચહેરા ઉપર ખલનાયકશાહી કરડાકી સતત જોવા મળે છે. એક સુભાષીતમાં કહ્યું છે કે ખરો દુષ્ટ માણસ એ છે, જેને કોઈ લલિતકલા પણ આનંદ નથી આપી શકતી. આમ અહીં પ્રાણનું ખલનાયક હોવું બરાબર ઉજાગર થાય છે.

સામે પક્ષે હેલન જેવી ઉત્કૃષ્ટ નૃત્યાંગના સમગ્ર ચિત્રાંકન દરમિયાન પતંગિયાની સ્ફુર્તીથી જે નાચે છે! નૃત્યકળાનાં શોખીનો/જાણકારો હેલનની આ કળા ઉપર હંમેશાં ઓળઘોળ રહ્યાં છે. વળી એનો અભિનય પણ નોંધવા જેવો છે. ૨૦-૨૨ વરસની છોકરી કે જે નૃત્ય પોતાના આનંદ માટે કરતી હોય, એના ચહેરા ઉપર હોય એવી રોનક સતત હેલનના ચહેરા ઉપર જોઈ શકાય છે. કિશોરકુમાર વખાનો માર્યો પોતાની પાસે અચાનક આવી ગયો છે તો કોઈ પણ રીતે એને પ્રાણથી બચાવવાનો છે એ દૃઢ નિર્ધાર એની આંખોમાં દેખાય છે. ગીતના અંતમાં પ્રાણને દોરડાંની ચુંગાલમાં બાંધી લેવરાવ્યા પછી કિશોરકુમાર એની હાંસી ઉડાવે છે, ત્યારે હેલન જે ખડખડાટ હસે છે એ ખાસ માણવા જેવું છે. અહીં જોવા મળતા સમગ્ર નૃત્ય દરમિયાન સાથી કલાકારોની ભંગિમાઓ ઉપર ‘Irish Washerwoman’s Tune’ ની ક્લીપમાં જોવા મળતી કન્યકાઓનાં સ્ટેપ્સની ઘણી જ અસર દેખાઈ આવે છે.

આમ, નિર્માતા દિગ્દર્શક કાલીદાસ, ગીતકાર શૈલેન્દ્ર, સંગીતકાર સલિલ ચૌધરી, તેઓના સહયોગી સેબેસ્ટીયન, નૃત્યનિર્દેશક સૂર્યકુમાર, કેમેરામેન અપૂર્બ ભટ્ટાચાર્ય, એડીટર રાજ તલવાર અને અન્ય અગણિત કસબીઓ તેમ જ  કલાકારોએ સાથે મળી ને એક યાદગાર ચીજ આપણી જેવા ભાવકો સુધી પહોંચાડી છે. આટલા લંબાણથી એનું વિષ્લેશણ કરવાનું પ્રયોજન એ છે કે એની બારીકીઓને બરાબર સમજી, માણીએ અને  એના સર્જન સાથે સંકળાયેલા સૌને આદરથી  યાદ કરીએ. અસ્તુ.

સૌજન્ય સ્વીકાર: 

1) You Tube       

2) www.IMDb.com     

3) Wikipedia

4) ‘Behind the Curtain’, Making Music in Mumbai’s Film Studios a book by Gregory                           D Booth.

5) Shri Amit Vaidya, a renowned Accordion player. I have recently done a post on him. Those interested may please find it here. (http://piyushmahendra.blogspot.in/2016/09/amit-vaidya-and-his-accordion_27.html)